TRẦN ÁNH DƯƠNG, Cục trưởng Cục Thống kê Quảng Trị

(QTO) - Ngày 18/3/2022, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 07/CT-TTg về việc tăng cường công tác thống kê nhà nước. Để làm rõ hơn ý nghĩa, tầm quan trọng, căn cứ ban hành chỉ thị này dưới góc độ địa phương, bài viết dưới đây đề cập một số vấn đề còn nhiều ý kiến khác nhau, những băn khoăn về nguyên nhân ảnh hưởng kết quả đạt được về kinh tế - xã hội (KT - XH) tỉnh năm 2022; những liên hệ, minh chứng từ thực tiễn là bài học rất cần thiết để góp phần thay đổi nhận thức, ứng dụng kiến thức thống kê, thông tin thống kê để lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành, quản lý, thực sự hiểu và biến số liệu thống kê thành “con số biết nói”.

Vốn đầu tư quyết định tăng trưởng

Trong xây dựng kế hoạch, quy hoạch phát triển KT-XH của một nước hay một tỉnh, thành phố, một trong những chỉ tiêu rất quan trọng thường được đề cập đến là dự báo về tốc độ tăng trưởng GDP, GRDP hằng năm hay từng giai đoạn trung, dài hạn (3 năm, 5 năm, 10 năm). Để dự báo được chỉ tiêu kinh tế này có những cách tiếp cận khác nhau, tuy nhiên phương pháp tính toán khoa học, đảm bảo khả thi cao nhất mà các nhà chuyên môn luôn lựa chọn là phương pháp dự báo do hai nhà kinh tế học Haror và Domar phát minh. Mô hình dựa trên một số giả thiết kinh tế như: nền kinh tế đóng, tốc độ tăng trưởng phụ thuộc vào yếu tố quyết định là lượng vốn đầu tư, hiệu quả sử dụng vốn... Đối với Việt Nam, trong điều kiện trước đây thông tin về thống kê quốc gia (TKQG) còn hạn chế, phương pháp hạch toán kế toán, chế độ báo cáo thống kê và nhiều thông tin phải chuyển đổi từ hệ thống cân đối vật chất (MPS) sang hệ thống tài khoản quốc gia (SNA).

Đội ngũ CBCC nữ Cục Thống kê Quảng Trị - Ảnh: HVA

Người đầu tiên tiếp cận, nghiên cứu, áp dụng mô hình kinh tế này ở Việt Nam là Tiến sĩ Tôn Tích Quý, một chuyên gia về thống kê. Tuy trong điều kiện thông tin đầu vào có những hạn chế, bất cập nên trong tính toán ông đã áp dụng phương pháp trên, sử dụng hệ số ICOR: 3 lần, độ trễ 3 năm được mặc định từ giả thiết mà không được tính toán từ các cuộc điều tra. Với cách tính này, ông đã thuyết phục việc thay cách tính truyền thống. Từ đó đã kiến nghị điều chỉnh mục tiêu, nhu cầu vốn đầu tư cho cả giai đoạn 5 năm thời kỳ 1991 - 1995, tăng từ 20 triệu USD lên 60 triệu USD và được Quốc hội thông qua. Sau này, trong hầu hết các quy hoạch tổng thể KT-XH cả nước, các tỉnh, bộ, ngành áp dụng mô hình này.

Mặc dù không được trình bày một cách tường minh, đầy đủ phương pháp tính toán, nguồn thông tin nhưng những kịch bản tăng trưởng liên quan giữa GDP, vốn, hệ số ICOR là nội dung không thể thiếu trong tính toán nguồn lực để có giải pháp huy động, phân bổ, sử dụng hiệu quả nhằm đạt mục tiêu tăng trưởng kinh tế (GDP). Tuy nhiên, thực tế trong một số dự báo, đặc biệt một số quy hoạch KTXH đã có sự “biến tướng” về phương pháp, cũng như chưa đảm bảo nguyên tắc, thống nhất nguồn thông tin, hiểu sai bản chất của mô hình nên độ tin cậy không cao và chưa thể hiện đúng vai trò quan trọng bậc nhất có tính quyết định cho tăng trưởng, đó là vốn đầu tư phát triển toàn xã hội.

Một minh chứng cho vấn đề này, trong một hội thảo về quy hoạch phát triển KT-XH đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050 của một tỉnh, Phó giáo sư, Tiến sĩ Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Trung ương đã góp ý kiến và chỉ rõ nếu ICOR như dự thảo là 4,9 thì tăng trưởng kinh tế GRDP sẽ rất lớn và chưa đảm bảo tính logic giữa các con số về vốn đầu tư phát triển, tăng trưởng GRDP, ICOR. Đó là một ý kiến chính xác nên tiếp thu.

Có thể khẳng định, đây là một nội dung hết sức quan trọng không thể không cân nhắc, tính toán đúng phương pháp vì trong thực tiễn đa phần các quy hoạch bị phá vỡ là do nguồn vốn thiếu.

“Chưa hợp lý về vốn đầu tư” so với mục tiêu tăng trưởng

Trong mô hình Haror - Domar, vốn đầu tư không được tính trực tiếp từ tăng trưởng (y) mà gián tiếp từ tỉ lệ tích lũy (S). Có thể được hiểu đơn giản: cùng mức tăng trưởng dương (y), cùng hệ số ICOR (k), cùng độ trễ (d) thì sẽ có cùng tỉ lệ tích lũy (S), lúc đó vốn đầu tư sẽ tăng lên thuận chiều với sự tăng trưởng (y). Tuy nhiên, liên hệ vấn đề này với kế hoạch năm 2022 của tỉnh thì không phù hợp với lý thuyết, cũng như “quy luật” hằng năm từ trước đến nay. Trong xây dựng kế hoạch năm 2022 là mục tiêu GRDP đặt ra tăng 6,5 - 7% (tăng trưởng dương), nhưng vốn đầu tư phát triển toàn xã hội giảm so với năm 2021 (tăng trưởng âm).

Giải trình cho sự “mâu thuẫn” và tăng, giảm ngược chiều này, một số ý kiến đưa ra là có các dự án triển khai trong năm 2022 như Cảng hàng không Quảng Trị, tuyến đường giao thông huyết mạch, quan trọng, các dự án điện gió, điện khí tại Khu kinh tế Đông Nam Quảng Trị… Việc liệt kê dự án và tổng mức huy động vốn lớn có ưu điểm là đã “cụ thể hóa” danh mục dự án sẽ triển khai, không còn đưa ra thông tin chung chung và cũng đã phần nào tạo được sự phấn khởi vì đã phác họa một phần bức tranh sẽ đầu tư của tỉnh. Tuy nhiên, đó là nhiệm vụ quá khó, bất khả thi của công tác dự báo, kế hoạch.

Nhiệm kỳ 2016 - 2020, rút ra nhiều bài học vì có những dự án lớn được đề cập, tuyên truyền rất nhiều, có kế hoạch, cam kết nhưng do gặp những khó khăn khách quan, chủ quan nên không thể thực hiện được. Một số khó khăn có thể trong quá trình chỉ đạo, tổ chức thực hiện không lường hết và không thực hiện được (như hạn chế ở 30 công trình trọng điểm giai đoạn 2016 - 2020). Ngược lại, cũng có những dự án khi xây dựng kế hoạch chưa thể hình dung ra quy mô, thậm chí chưa nằm trong tầm nhìn, ý tưởng, chưa có trong quy hoạch… nhưng nếu nắm bắt cơ hội, phương pháp chỉ đạo “đeo bám quyết liệt”, sáng tạo, kịp thời giải quyết các thách thức, rủi ro và vấn đề phát sinh trong thực tiễn thì các dự án, công trình này đã được triển khai hiệu quả.

Cụ thể như hàng chục dự án điện gió hoàn thành, kịp phát điện thương mại trong năm 2021. Tuy nhiên, chỉ xét ở góc độ về tầm nhìn, quan điểm mới về phát triển; tăng trưởng về tốc độ, quy mô GRDP, thu ngân sách và tranh thủ thời cơ, chính sách để đưa các dự án vào quy hoạch điện VII, VIII thuận lợi cho đầu tư, phát huy thế mạnh cạnh tranh so với các địa phương khác, góp phần tạo động lực cho phát triển KT - XH, từng bước thực hiện mục tiêu đưa Quảng Trị trở thành trung tâm năng lượng của miền Trung theo Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XVII và chủ trương của Đảng, Chính phủ là ưu tiên phát triển năng lượng theo hướng tăng trưởng xanh, an ninh năng lượng thì đối với Quảng Trị đó là một sự thành công trong năm 2021.

Sự khác thường, “nghịch lý” giữa 2 con số kế hoạch GRDP tăng 6,5% - 7% và vốn đầu tư phát triển toàn xã hội giảm sâu có thể giải thích vì việc áp dụng mô hình dự báo ngắn hạn ngoài yếu tố khách quan hay rủi ro đôi khi phụ thuộc nhiều vào yếu tố chủ quan (đổi mới trong cơ chế, chính sách, chỉ đạo, điều hành…) sẽ có những khác biệt so với dự báo trung, dài hạn, có tính ổn định cao như chu kỳ 5 năm, 10 năm. Do đó, cùng số lượng vốn đầu tư nhưng khác nhau về hiệu quả vì việc phân bổ, sử dụng vốn hợp lý và rút ngắn độ trễ của đầu tư. Cũng cần phải nói thêm rằng, để nâng cao hiệu quả sử dụng vốn đầu tư thì vai trò đầu tư công là vô cùng quan trọng.

Tuy nhiên, ngoài việc đảm bảo giải ngân vốn đầu tư công theo kế hoạch hằng năm thì đối với các địa phương phải khắc phục được “căn bệnh” giải ngân chậm, giải ngân không theo kế hoạch, nhiệm vụ đề ra đầu năm (hạn chế việc điều chỉnh các dự án, công trình để phục vụ mục tiêu giải ngân). Vì vậy, tránh giải ngân “giật cục” do điều hành, chỉ đạo, tổ chức thực hiện KT - XH “giật cục” nhằm tránh lãng phí nguồn lực là vấn đề đặt ra cần nghiên cứu.

Cần hiểu và sử dụng đúng số liệu thống kê

6 tháng đầu năm 2022, tốc độ tăng trưởng GRDP của tỉnh Quảng Trị đạt 3,5%, thấp nhất trong nhiều năm qua và có nguy cơ rất nhiều cam kết không thực hiện được, tỉnh không đạt được mục tiêu tăng trưởng 6,5% - 7%. Không khó để giải trình về ý kiến khó hiểu về dư địa của con số 3,5% nhưng hết sức băn khoăn về việc sử dụng thông tin thống kê trong chỉ đạo, điều hành tại các sở, ban, ngành và các địa phương, đơn vị. Một số cơ quan, đơn vị, địa phương thông tin thống kê chưa được hiểu, sử dụng đúng nên ảnh hưởng đến tham mưu hiệu quả trong chỉ đạo, điều hành chung.

Để khắc phục “căn bệnh” theo cách nói của Thủ tướng “mắt thì mờ, tai thì lãng” diễn ra một số nơi, một số việc trong thực tiễn cần thực hiện vai trò của thống kê. Điều không thể thiếu là cần đổi mới về nhận thức, khi đã dùng thông tin thống kê thì phải hiểu được ý nghĩa, cách sử dụng cũng như phương pháp sản xuất và phải biết chấp nhận cả ưu, khuyết điểm của nó, để ứng xử cho phù hợp. Sự khác biệt về dự báo của số liệu thống kê, việc điều chỉnh số liệu thống kê phải được xem là công việc bình thường miễn là phải tuân thủ đúng các quy định, quy trình, phương pháp, phương án của trung ương (không riêng ngành thống kê) và đúng với thông lệ quốc tế.

Rất nhiều nước trên thế giới, trong đó có cả những nước thống kê đứng hàng đầu đều điều chỉnh quy mô GDP- chỉ tiêu kinh tế quan trọng nhất. Kết quả điều chỉnh mới nhất về quy mô GDP nước ta tăng lên hơn 25%. Chính do sự điều chỉnh này mà tỉ lệ nợ công và một số chỉ tiêu liên quan khác được đánh giá, nhìn nhận, chỉ đạo, điều hành theo một hướng mới... Tuy nhiên, không phải cứ thấy chênh lệch, thấy thiếu khi chưa điều chỉnh hay có số liệu thống kê mới là giải thích do điều chỉnh, dư địa, thậm chí đề nghị xem xét lại…

Các tổ chức quốc tế khi dự báo về GDP của Việt Nam trong 6 tháng đầu năm 2022 là hết sức khác nhau, có sự chênh lệch khá lớn nhưng khi Tổng cục Thống kê công bố thì tất cả phải tuân thủ số liệu này, khi điều chỉnh thì phải sử dụng số liệu điều chỉnh. Lý do là bên cạnh tính pháp lý thì không phải do số liệu thống kê đúng hay sai so với thực tiễn mà đơn giản vì thống kê đang sử dụng phương pháp khoa học nhất, hợp lý nhất, có tính khả thi cao nhất và đúng thẩm quyền do cấp trên quy định...

Tuy nhiên, nói như vậy không có nghĩa là viện dẫn lý do phương pháp để sản xuất số liệu thống kê thế nào cũng được. Vấn đề này đã được Tổng cục Thống kê quy định rõ về quy trình 8 bước, đòi hỏi phải tuân thủ nghiêm túc. Riêng về chỉ tiêu GDP, GRDP thì quy trình tính toán đã được nâng lên và quy định cụ thể bằng Luật Thống kê (sửa đổi). Với nhận thức về vị trí, vai trò của công tác thống kê, ngày 30/8/2022 UBND tỉnh đã có Chỉ thị 09/CT - UBND về tăng cường công tác thống kê trên địa bàn tỉnh Quảng Trị, chỉ đạo các sở, ban, ngành, các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân... cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác, kịp thời phục vụ chỉ đạo điều hành, khắc phục những khuyết điểm chủ quan như lãnh đạo một số sở, ban, ngành, địa phương không nắm thông tin để chỉ đạo, sự phối hợp chưa chặt chẽ, còn mang tính hình thức…

Tình trạng có đơn vị, doanh nghiệp, hộ sản xuất, kinh doanh báo cáo “thành tích” và số liệu thống kê, kế toán một đường nhưng khi thực hiện nghĩa vụ đóng thuế thì báo cáo một nẻo... Cùng một chỉ tiêu, cùng mốc thời gian, nhưng doanh nghiệp, cơ sở sản xuất báo cáo cũng thiếu thống nhất, mâu thuẫn. Nguyên nhân của tăng trưởng 6 tháng đạt thấp nhất từ trước đến nay, Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh và lãnh đạo tỉnh Quảng Trị đã đề cập đầy đủ. Bí thư Tỉnh ủy Lê Quang Tùng đã chỉ rõ, công tác chỉ đạo, điều hành vì thiếu cụ thể, thiếu nhận định, thiếu số liệu để lượng hóa. Điều hành, chỉ đạo còn hình thức, chung chung, thiếu cụ thể, không có trọng tâm, trọng điểm, chậm phát hiện và chưa có giải pháp, biện pháp hiệu quả để lãnh đạo, tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc, những “điểm nghẽn” đã tồn tại và phát sinh mới trong thực tiễn. Một số thông tin thiếu công khai, minh bạch theo quy định.

Nghị quyết phát triển KT - XH của Tỉnh ủy, HĐND, UBND vẫn quyết tâm phấn đấu giữ mục tiêu tăng trưởng GRDP của năm 2022 là 6,5% - 7%. Trước mức tăng trưởng 6 tháng đầu năm 2022 thấp kỷ lục thì để đạt được mục tiêu là rất khó khăn và áp lực. Tuy nhiên, không phải là điều không thể đạt được nếu thực sự nghiêm túc thực hiện tốt nhất những cam kết và rút ra bài học từ công tác chỉ đạo, điều hành, tổ chức thực hiện trong thời gian qua... Với niềm tin nếu mỗi tập thể, cá nhân có nhận thức mới, nghiêm túc thực hiện Chỉ thị số 07 của Thủ tướng Chính phủ, Chỉ thị 09 của UBND tỉnh, đưa chỉ thị vào cuộc sống thì công tác, chỉ đạo điều hành sẽ thực chất hơn, không còn chỉ là kinh nghiệm, thói quen hay chung chung chỉ mang tính định tính, sẽ khắc phục được câu chuyện cá biệt trong lãnh đạo, chỉ đạo.

Về mục tiêu tăng trưởng GRDP, không thể giải thích để đạt được mục tiêu tăng trưởng trên 6,5%, đưa ra một loạt dự án, năng lực, công suất nhưng thực tế làm được hay không lại không được tính đến. Theo logic, đầu ra là con số thì đầu vào cũng phải bằng con số. Số liệu, thông tin thống kê không chỉ làm “thước đo” sự phấn đấu, thành tích mà quan trọng hơn là để lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành nên thông tin phải được cập nhật, nắm bắt thường xuyên theo tháng, thậm chí theo tuần, theo ngày…, không thể chờ đến 6 tháng, cả năm mới tìm đến, sử dụng nó (ví dụ trong năm 2021 nhờ thực hiện tốt công tác thông tin nên các vướng mắc, nảy sinh hay cơ chế, chính sách mới được nắm bắt, chỉ đạo rất kịp thời và các khó khăn của khá nhiều dự án điện gió đã được tháo gỡ).

Chất lượng thông tin ngoài yếu tố do cơ quan thống kê tập trung thực hiện thì phụ thuộc rất nhiều vào đối tượng cung cấp thông tin, đặc biệt là đối tượng sử dụng thông tin. Với nhận thức đó, thì “dư địa” số liệu thống kê sẽ không còn là khó hiểu, là trăn trở, băn khoăn về các số liệu cần và phải dùng trong quản lý… Cũng với nhận thức đó, hy vọng sẽ có sự đổi mới trong chỉ đạo, điều hành, khắc phục được tồn tại, hạn chế để thắp lên niềm hy vọng mới, biến điều không thể thành có thể, với đột phá lớn trong phát triển KT - XH trong những tháng còn lại của năm để đạt mục tiêu tăng trưởng kinh tế và các chỉ tiêu quan trọng khác mà Nghị quyết của Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh đã đề ra trong năm 2022.

Theo baoquangtri.vn